چهارشنبه سوری و رسوم آن

چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری«جشن آتش»، یکی از محبوب ترین جشن های باستانی نزد ایرانیان است و تاریخچه آن به بیش از دو هزار سال قبل باز می گردد و از غروب آخرین سه ‌شنبه اسفند ماه، تا نیمه‌ شب چهارشنبه  برگزار می شود. و با شروع این جشن ایرانیان به استقبال بهار می روند و با دوستان و خانواده خود برای جشن گرفتن و لذت بردن از این مناسبت بیرون می آیند و رسوم خاص این روز را به جا می آورند. که در ادامه مقاله به این رسوم اشاره خواهیم نمود.

همچنین، در مورد واژه شناسی کلمه « چهارشنبه سوری » باید به این نکته اشاره کنیم که، برخی از پژوهشگران «سور» را  به معنی جشن و شادمانی می دانند و بعضی «سوری» را به عنوان نماد رنگ سرخ می‌دانند. 

پریدن از آتش

یکی از رسوم رایج و نمادین چهارشنبه سوری در شهرهای ایران پریدن از روی آتش می باشد. در این روز مردم به خیابان ها می آیند و بوته های جمع آوری شده از حیاط خانه خود را آتش می زنند و از روی آن می پرند و عبارت ذیل را می خوانند:

زردی من از تو          سرخی تو از من

غم برو شادی بیا        محنت برو روزی بیا

ای شب چهارشنبه       ای کلیه جاردنده     

 بده مراد بنده

برخی نیز باور دارند که پرش از روی آتش راهی برای از نابودی انرژی منفی، زرد رویی، بیماری و مشکلات و به نوبه خود جلب رضایت، گرما و انرژی است. همچنین لازم به ذکر است، آتش، نمادی از نور، دوستی و مهر است و هدف از این آتش‌افروزی، برگرداندن نیکی به مردم می باشد تا بتوانند بر غم و افسردگی غلبه کنند. 

چهارشنبه سوری در شاهنامه:

همچنین در کتاب شاهنامه در بخش 7، فردوسی چنین نقل می کند: 

در رزم بهرام چوبینه با پرموده پسر ساوه ‌شاه، یک ستاره‌بین به بهرام چنین پند می‌دهد: 

ستاره‌شمر گفت بهرام را  **  که در «چارشنبه» مزن کام را

اگر زین بپیچی گزند آیدت  **  همه کار ناسودمند آید

یکی باغ بد در میان سپاه  **   از این روی و زان روی بد رزمگاه

بشد «چارشنبه» هم از بامداد  **  بدان باغ کامروز باشیم شاد

ببردند پرمایه گستردنی **  می و رود و رامشگر و خوردنی

ز جیحون همی آتش افروختند  ** زمین و هوا ار همی سوختند

قاشق زنی

در این رسم افراد لباس مبدل می پوشند و به صورت ناشناس به در خانه دوستان و آشنایان می روند و صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌های مسی برخورد می کند به در خانه آمده و به کاسه‌های آن ها آجیل، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد. آیین قاشق‌زنی احتمالا نشات گرفته از این عقیده است که پنج روز آخر ارواح مردگان به شکل افرادی که رویشان پوشیده ‌است به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یاد بود و برکت به آنان هدیه‌ می‌دهند. 

کوزه شکنی

کوزه شکنی یکی از سرگرم کننده ترین فعالیت های چهارشنبه سوری است. بر اساس این رسم کوزه شکنی بدیمنی و بلا را دور می کند و رزق و روزی را افزایش می دهد. در تهران، مردم یک یا چند سکه را درون کوزه می ریزند و آن را از پشت بام پرتاب می کنند. تا اوایل دوره پهلوی، بسیاری از تهرانی‌ها علاقه داشتند به نگارخانه ها بروند و کوزه‌های خود را از آنجا رها کنند.

در خراسان، یک تکه زغال که نماد سیاه بختی است، نمک برای دفع چشم بد، و سکه های صدقه را در کوزه می ریزند و قبل ازآنکه آن را بشکنند به دور سر خود می چرخانند و در نهایت آن را از پشت بام پرتاب می کنند.

عده ای از مردم میگویند: ظروف سفالی را بیش از یکسال در خانه نباید نگاه داشت و دلیل این کار این است که ظروف سفالی چون لعاب ندارند، زود آلوده می‌شوند و چون قابل شستن و پاک کردن نیستند بنابراین آن را می شکستند. از سوی دیگر تقاضا برای خرید کوزه‌های تازه بالا می‌گرفت و در آن صورت سبب رونق کسب و کار کوزه‌گران می‌گشت.

فال گرفتن

یکی دیگر از این رسم ها در شب چهارشنبه سوری، فال گرفتن از کوزه بولونی (کوزه ای با دهانه‌ی گشاد) می باشد. هر شخص پوشیده از چشم دیگران، یک شی یا نشانی از خود را درون کوزه می‌گذارد. سپس اشعار نوشته شده بر روی کاغذ را داخل کوزه می گذارند.

تعداد برگه‌ها باید برابر با تعداد افراد حاضر باشد. سپس کودک خردسالی یک تکه کاغذ را از کوزه بیرون می آورد و به باسوادترین فرد حاضر در جشن می دهد. سپس کودک یکی از اشیا را از کوزه بیرون می کشد. شعر خوانده شده، مطعلق به صاحب آن شی ‌است.

در اصفهان و شهرهای مرکزی ایران، مرسوم است که به جای استفاده از اشعار از دیوان حاظ بهره ببرند.

نوع دیگری از فال گرفتن در چهارشنبه ‌سوری، فال‌گوش ایستادن است. بدین صورت که در آن دختران جوان نیت می‌کنند، پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش فرا می‌دهند و سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را دریافت می کنند. 

 اگر رهگذر به خیر و نیکی سخن بگوید به این معنی است که حاجت آن ها برآورده می شود و اگر سخنان رهگذر تلخ باشد به این معنی است که حاجت او به نتیجه نمی رسد.

شال اندازی

آیین شال‌اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در بیشتر روستاها و شهرها رواج دارد. جوانان چندین دستمال حریر و ابریشمی را به یکدیگر گره زده، از آن طنابی بلند درست می‌کردند و آن را وارد منزل می‌کردند. و یک سر آن را در بالای بام در دست می‌گرفتند، آنگاه با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه ورودشان می‌سازند. 

صاحبخانه‌ ها به محض مشاهده طناب، مقداری خوراکی در گوشه ای از شال می‌ریختند و گره‌ای بر آن می زدند و با یک تکان ملایم، صاحب شال را آگاه می‌ساختند که هدیه چهارشنبه سوری آماده ‌است. آنگاه شال‌انداز شال را بالا می‌کشد، اگر هدیه نان باشد آن نشانه نعمت است و اگر شیرینی باشد نشانه ی شیرین کامی است، انار نشانه کثرت اولاد در آینده و گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و صبر در برابر مشکلات، کشمش نشانه پربارانی سال نو و اگر سکه نقره باشد نشانه سپیدبختی است و در برخی نقاط به نوعی خواستگاری غیرمستقیم بوده‌است. در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش پاسخ از دختر می‌گرفتند.

بخت گشایی

در یکی دیگر از این رسم‌ها در شب چهارشنبه سوری می توان به این رسم اشاره نمود که دختران جوان از یک عطاری مقداری نبات و هفت عدد گردو می‌خریدند و راهی کوزه‌گری می‌شدند تا سوار بر چرخ کوزه‌گری شوند و آن را هفت بار بچرخانند. آنگاه با خواندن شعرهای خاصی، در هر دور یک گردو می‌شکستند تا بخت‌شان باز شود. در نهایت، به کوزه‌گر پول و نبات می‌دادند و به خانه برمی‌گشتند.

همچنین، در بعضی از شهرهای ایران، در شب چهارشنبه سوری دختران دم بخت بر این باور که بختشان باز می شود قفلی را به زنجیر بسته و به گردن خود آویزان می کنند و هنگام غروب به خیابان رفته و کلید قفل را زیر پای راست خود می گذارند و یک عدد آیینه کوچک زیر پای چپ، سپس منتظر می نشینند. سپس هر مردی که از آنجا رد بشود را صدا می زنند: « آی آقا بیا این قفل را باز کن »،

 آن شخص کلید را از زیر پای راست  آن دختر بر می دارد و قفل را باز می کند. پس از آنکه قفل باز شد دختر آیینه را از زیر پای چپ خود بیرون آورده و به صورت خود نگاه می کند و خنده کنان به منزل می رود.

آجیل چهارشنبه سوری

خوردن ترکیبی خاص از آجیل مانند پسته، بادام، نخود و کشمش (موسوم به آجیل مشکل‌گشا ) و میوه ی ترش و یا شیرین در چهارشنبه سوری مرسوم است. فلسفه این آجیل در آن بوده که نیاکان ما پس از آتش بازی دور هم جمع می شدند و حین شب نشینی آجیل باقی مانده از زمستان را می خوردند. 

غذای چهارشنبه سوری

در مازندران، گرگان، گیلان و تهران سبزی پلو با ماهی بیشتر مصرف می شود. مردم سبزی پلو  را در قزوین و گرمسار از گیاهان وحشی کویر تهیه می کنند. در خراسان غذایی به نام چهار رنگ ‌پلو متشکل از رشته‌پلو، عدس‌پلو، زرشک‌پلو و ماش‌پلو به طور سنتی سرو می شود.

خطرات جهارشنبه سوری

جشن چهارشنبه سوری در سال‌های اخیر دچار تغییر و تحولات خطرناکی شده است. و امروزه شاهد استفاده از مواد منفجره و صداهای بسیار مهیب هستیم. آمار سوختگی،مصدومیت و حتی مرگ در این روز بسیار بالا گزارش می شود این رسم دیرینه که در گذشته عاملی برای دورهمی خانواده‌ها و مردم محل بود، حال باعث رعب و وحشت مردم شده است. 

شاد بودن اتفاق خوبی است به خصوص اگر به صورت گروهی باشد. و چه خوب است اگر جشن چهارشنبه سوری درست مثل قدیم همانقدر گرم و صمیمی باشد. و دستخوش چنین تغییراتی که امروزه همگی شاهد آن هستیم نباشد.

((چهارشنبه سوری بر تمام ایرانیان شاد باد ))